Sovyetler Birliği Neden Yıkıldı? Gorbaçov'dan Önce Başlayan Bir Hikâye

Sovyetler Birliği’nin çöküşü, genellikle yalnızca Gorbaçov’un reformlarına veya ekonomik krizlere bağlansa da gerçek çok daha karmaşık bir yapıya sahiptir. Testudo’nun bu özel podcast bölümünde Sovyetler’in yıkılışını Soğuk Savaş’ın başlangıcından itibaren adım adım ele alıyoruz. Bu yazıda, tarihsel olaylar, siyasi stratejiler, ekonomik krizler ve ideolojik çatışmalar ışığında SSCB'nin nasıl çözüldüğünü inceliyoruz.

Soğuk Savaşın Temelleri ve Çevreleme Stratejisi

II. Dünya Savaşı’nın hemen ardından ABD ve Sovyetler arasında başlayan gerilim, “çevreleme” (containment) politikasıyla şekillendi. George Kennan’ın ünlü “Uzun Telgrafı”, Rusya’nın tarihsel yayılma eğilimini analiz ederek Batı’ya yol gösterdi. Bu strateji doğrultusunda NATO kuruldu, Almanya ikiye bölündü, Kore Savaşı yaşandı ve Küba Füze Krizi dünyayı nükleer savaşın eşiğine getirdi.

Merkezi Planlama Ekonomisinin Çöküşü

SSCB'nin kalkınma modeli, beş yıllık kalkınma planları ve merkezi planlama üzerine kuruluydu. Stalin döneminde hızlı sanayileşme sağlansa da zamanla bu yapı hantallaştı. Devletin ekonomik üretimi yönlendirmesi, bürokrasiyi büyüttü ve verimsizlik arttı. Aparatçik denen düşük düzeyli parti bürokratları değişime direndi, kotalar manipüle edildi, halkın temel ihtiyaçları göz ardı edildi.

Afganistan Savaşı: Sovyetlerin Vietnam’ı

1979’da Sovyetler, Afganistan’da sosyalist rejimi desteklemek için savaşa girdi. Dokuz yıl süren bu savaş hem askeri hem ekonomik anlamda büyük bir yük getirdi. SSCB’nin yıpranması, içerideki umutsuzluk ve dışarıdaki prestij kaybıyla sonuçlandı. Afganistan, Sovyetler için bir “kara delik” haline geldi.

Gorbaçov Dönemi: Reformlar ve Dağılmanın Hızlanması

1985'te göreve gelen Mihail Gorbaçov, SSCB’yi kurtarmak için radikal reformlar başlattı:

• Glasnost (Şeffaflık): Devlet arşivlerinin açılması, ifade özgürlüğü ve sansürsüz tartışmalar.
• Perestroyka (Yeniden Yapılanma): Merkezi planlamada gevşeme, küçük ölçekli özel girişimlerin teşviki.
• Demokratikleşme: Seçimlere alternatif adayların girmesi, meclis yapısının revizyonu.
• Yeni Politik Düşünce: Pasifist dış politika, askeri müdahaleden kaçınma.

Bu reformlar kısa vadede istikrarsızlığa yol açtı. Halk daha fazla özgürlük ve refah talep etmeye başladı, milliyetçilik dalgaları yükseldi. Varşova Paktı ülkeleri birer birer sosyalist rejimlerden vazgeçti. Sovyet liderliği ise, daha fazla baskı yerine geri çekilmeyi tercih etti.

1991: Son Darbe ve Yıkılış

Gorbaçov’un iç politikadaki gücü zayıflarken, Boris Yeltsin öne çıktı. 1991’de gerçekleşen başarısız darbe girişimi, halkın liberalleşmeye verdiği desteği ortaya koydu. Aynı yılın Aralık ayında Sovyetler Birliği resmen dağıldı. 15 cumhuriyet bağımsızlığını ilan etti. Böylece yüzyılın en büyük süper güçlerinden biri tarih sahnesinden çekildi.

Sonuç: Sovyetler Birliği Neden Yıkıldı?

Sovyetler Birliği yalnızca bir kişinin hatalarıyla değil, birçok yapısal problemin ve tarihsel süreçlerin birleşimiyle yıkıldı:

• Ekonomik modelin sürdürülemezliği
• Çevreleme politikası ve ideolojik izolasyon
• Yolsuzluk ve bürokratik yozlaşma
• Afganistan gibi dış müdahaleler
• Toplumda artan umutsuzluk ve değişim talebi

Gorbaçov bu süreci yalnızca hızlandırdı. Belki de onun sayesinde Sovyetlerin çöküşü kan dökülmeden, barışçıl biçimde gerçekleşti.

Sık Sorulan Sorular

Sovyetler Birliği ne zaman dağıldı?
1991 yılının Aralık ayında resmen dağıldı.

Gorbaçov Sovyetler’in çöküşünden sorumlu mu?
Hayır, Gorbaçov yapısal sorunları çözmeye çalıştı. Reformları süreci hızlandırdı ama nedeni değildi.

Sovyet ekonomisinin temel sorunu neydi?
Verimsiz merkezi planlama, özel sektörün yokluğu ve tüketim eksikliği.

‍